De kosten van de schade die bedrijven aanrichten aan milieu en maatschappij worden vaak afgewenteld op de samenleving. Maatschappelijke organisaties beschikken niet over de instrumenten om deze zogeheten externe schade te berekenen en de verschillende belanghebbenden aansprakelijk te stellen voor hun aandeel. In antwoord hierop heeft Profundo drie methoden ontwikkeld. De eerste methodologie waardeert klimaat-, gezondheids- en andere externe kosten en schat de totale schade die door een bepaalde toeleveringsketen wordt veroorzaakt. De tweede methodologie, het winstdelingsmodel, berekent de winsten die elke speler in de toeleveringsketen heeft gemaakt. En de derde methodologie, het aansprakelijkheidsmodel, berekent welke schade aan elke partij kan worden toegeschreven. 

“GEZOCHT: CEO van Rabobank. Verantwoordelijk voor ontbossing. Schade: €10.000.000”. De enorme banner op een van de wolkenkrabbers in de zakendistrict van Amsterdam in oktober vorig jaar, gericht op Rabobank topman Stefaan Decreane kon niet onopgemerkt blijven.

De opmerkelijke campagne volgde op een reeks rapporten van Profundo waarin de aansprakelijkheid van de bank voor aangerichte milieu- en sociale schade in Brazilië tussen 2000 en 2023 werd berekend. Die schade bleek enorm. De financiering van risicosectoren voor ontbossing en die van de Nederlandse vlees- en zuivelsector, die Braziliaanse sojabonen gebruikt voor haar bedrijfsmodel, zijn goed voor de ontbossing van 387.700 hectare. Dat staat gelijk aan 2,6 keer de omvang van de Nederlandse provincie Utrecht of 24 keer het landoppervlak van het eiland Texel.

De totale milieu- en sociale schade in de periode 2000-2022 bedroeg meer dan € 66 miljard, een conservatieve berekening. In een vervolgrapport (september 2023) berekende Profundo dat Rabobank aansprakelijk gesteld kon worden voor €9,5 miljard hiervan. In een update waarin 2023 is meegenomen, werden de schade- en aansprakelijkheidsbedragen respectievelijk verhoogd naar €69,9 miljard en €10 miljard. Met andere woorden, Rabobank zette haar destructieve financiering gewoon voort.

De poging van Rabobank om Greenpeace aan te klagen voor het publiceren van deze banner is mislukt. “Als voorzitter van de raad van bestuur moet hij [de CEO] tolereren dat zijn gezicht wordt gekoppeld aan de bank die hij leidt en dat hij publiekelijk wordt aangesproken op zijn handelen in die hoedanigheid”, oordeelde de rechter.

Drie methodologieën

De bovengenoemde rapporten over Rabobank zijn voorbeelden van vele rapporten waarin drie methodologieën voor aandelenanalyse zijn toegepast. Maatschappelijke organisaties zijn in toenemende mate geïnteresseerd in dit soort rapporten, waarin de externe schade wordt berekend. Alleen hebben zij vaak niet de instrumenten om dit te kunnen doen.

Tegelijkertijd is inzicht in deze kosten van cruciaal belang om een completer beeld te krijgen van de impact van bedrijven en banken op mens en milieu. Helaas bevatten de OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen niet de verplichting om deze schade te berekenen.

Profundo heeft drie methodologieën ontwikkeld om dit probleem op te lossen. De schadeberekening, het winstdelingsmodel en het aansprakelijkheidsmodel. Ze worden in de volgende paragrafen uitgelegd.

Berekening van externe schade

Het onderzoek begint met het in kaart brengen van de toeleveringsketen van een bedrijf of bank: welke bedrijven zijn actief in de keten en hoe groot zijn hun emissies of andere vormen van milieuschade? Hoeveel van een controversiële grondstof wordt gebruikt in de bedrijfsactiviteit en hoe kunnen deze parameters worden gekoppeld aan bijvoorbeeld ontbossing of het gebruik van pesticiden?

De volgende stap is het berekenen van de schade. In het geval van Rabobank bestond deze uit de financiering van activiteiten die klimaatschade veroorzaken (inclusief ontbossing en methaanuitstoot door veehouderij), schade aan biodiversiteit en gezondheidsschade door luchtverontreiniging (als gevolg van bosbranden) en door het gebruik van pesticiden.

Er is genoeg wetenschappelijke literatuur beschikbaar die de schade per ton emissies of het verlies aan biodiversiteit per hectare laat zien. Gezondheidsschade kan worden berekend aan de hand van kortere levensverwachting en de kosten per jaar. Een onderzoek naar de financiële impact van het gebruik van pesticiden op soja, maïs, appels en amandelen die worden verkocht in Amerikaanse supermarkten, liet zien dat deze supermarkten tussen 2023 en 2050 goed zouden zijn voor 219 miljard dollar aan klimaat- en biodiversiteitsrisico’s.

Winstdelingsmodel

Maatschappelijke organisaties zijn steeds meer geïnteresseerd in het begrijpen van ‘wie wat verdient’ in een schadelijke toeleveringsketen. Wanneer producenten van consumentengoederen en retailers 66% van alle brutowinsten en 52% van alle operationele winsten in de palmolieketen genereren (zoals berekend voor Chain Reaction Research in 2021), zijn zij ervoor verantwoordelijk dat arbeiders op palmolieplantages betere lonen krijgen en moeten ze meer bijdragen aan de monitoring en verificatie van beleidsmaatregelen.

Berekening van aansprakelijkheid

Niet elke speler in de toeleveringsketen weet of kan achterhalen welke schade zijn activiteiten aanrichten en waarvoor de speler aansprakelijk is. Sommige spelers – zoals multinationale ondernemingen en banken – zijn veel beter geïnformeerd over deze externe effecten dan kleine boeren en mkb-bedrijven, door hun deelname aan internationale fora en hun toegang tot wetenschappelijke kennis. Dat maakt dat er verschillende niveaus van aansprakelijkheid zijn.

Profundo heeft een methodologie ontwikkeld om het aansprakelijkheidsaandeel van elke speler in de toeleveringsketen te berekenen, inclusief de financiers. Eerst toont een winstdelingsanalyse het aandeel van elke speler in de totale winst gegenereerd door alle belanghebbenden in de keten. De volgende stap is om dit winstaandeel te vermenigvuldigen met een ‘bewustzijnsfactor’. In de internationale zuivel- en vleestoeleveringsketens hebben we bijvoorbeeld een bewustzijnsfactor van 100% toegewezen aan de goed geïnformeerde multinationale handelaren, verwerkers, diervoederbedrijven en financiers van de keten.

Nieuwe instrumenten

De drie benaderingen die hier worden besproken – de waardering van externaliteiten (1), het inzicht in ‘wie wat verdient’ (2) en de weging van aansprakelijkheid (3) – vormen een nieuwe groep methodologieën die de transparantie verbeteren over de relatieve posities van verschillende spelers in de toeleveringsketen. Samen geven ze NGO-campagnes en vakbonden nieuwe instrumenten om te strijden voor milieu- en sociale rechtvaardigheid.

Gerard Rijk, Equity Specialist bij Profundo