De serie trok veel kijkers, juist omdat de ondervraagden vaak heel oprecht stuntelden in hun reacties. Van hun vak wisten ze alles af, maar dit ging wel even iets verder. Voor zulke vragen heeft iemand niet zomaar een pasklaar antwoord paraat.
Vijftien jaar later, in 1996, presenteerde Van Dam een nieuwe serie sessies, met deels dezelfde beroepsgroepen. Ook toen was er een aflevering met topondernemers. Het verschil met de eerste keer was frappant. Nu nauwelijks gestuntel, wel veel gelikte antwoorden en een grote mate van zelfverzekerdheid. De communicatieadviseurs hadden hun werk goed gedaan, het voorgesprek met de afdeling ‘corporate communications’ had zijn vruchten afgeworpen. Een beetje ondernemer laat zich niet in een morele fuik lokken, hij beheerst de taal en de grammatica van de moreel correcte uitspraken.
Inmiddels is voor de derde maal een serie Achterkanten van het Gelijk gestart, met ondernemers als eersten in de piste en opnieuw Marcel van Dam als dompteur. Voerden de aangesprokenen het kunstje weer vlekkeloos op? Hoewel geen ondernemer zat ik erbij als deelnemer, ik heb het dus aan den lijve meegemaakt, maar toch aarzel ik met het antwoord. Want het gestuntel ontbrak wel, maar niet de spanning.
De drie sessies met ondernemers, gespreid over een periode van ruim twintig jaar, over ethiek in het ondernemen, zijn in feite de weerspiegeling van een herkenbare ontwikkeling, de gang namelijk van ethiek naar verantwoordelijkheid en terug.
Aandacht voor ‘bedrijfsethiek’ in het begin van de jaren tachtig bestond vooral in het bediscussiëren van knellende casussen: handel met Zuid-Afrika, ontslag van personeel op grote schaal, gebruikmaken van mogelijkheden in lagelonenlanden, importeren van tropisch hardhout, investeren in de wapenindustrie. Doe je dat wel of doe je dat niet? Van Dam had de netelige kwesties voor het opscheppen.
Midden jaren negentig kwam daarin een kentering. ‘Ethiek’ verdween naar de achtergrond, ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen ‘ werd het woord. Huiver om je hand in een ethisch wespennest te steken maakte plaats voor een bijna joviale bereidheid om overal over mee te praten, ‘want verantwoord ondernemen gaat ons allemaal aan’. Het onderwerp is breder geworden en toegankelijker, maar ook dunner. Het resultaat is winst naar één kant, en verlies naar twee kanten.
De winst is duidelijk. Verantwoordelijkheid, maatschappelijk verantwoord ondernemen , staat op de agenda, het hoeft als thema niet meer bevochten te worden. En gaandeweg is een indrukwekkend arsenaal van instrumenten aangelegd om aan de verantwoordelijkheid handen en voeten te geven. Bedrijfs- en beroepscodes, trainingsmodules, standaarden om sociale en milieuprestaties te meten, en jaarverslagen die zich niet meer beperken tot financiële gegevens. Dat is allemaal winst.
Maar naar twee kanten valt er ook verlies te noteren. Naar de kant van de persoonlijke moraliteit allereerst. Dilemma’s, en de taak om daarin persoonlijk stelling te nemen, treden minder op de voorgrond. Maatschappelijk verantwoord ondernemen is van ons allemaal, en daarom van niemand in het bijzonder. Dat praat gemakkelijk een eind weg, maar het besef dat in deze materie ook persoonlijke keuzen een rol spelen, vervaagt beetje bij beetje.
Tegelijk wordt naar de andere kant de horizon dichtbij gehouden. Verantwoord ondernemen wordt gezien als een kwaliteitskenmerk van het gewone zakendoen, niet minder, maar ook niet meer. En dat is een misvatting, want zo wordt de radicaliteit onderschat van wat hier aan de orde is. Bij verantwoord ondernemen wordt aan particuliere ondernemingen verantwoordelijkheid toebedeeld voor publieke kwesties. Dat is nieuw, het is ook heel vergaand, want het doorbreekt traditionele rolverhoudingen tussen de overheid, het bedrijfsleven en maatschappelijke groeperingen, en zorgt voor veel onzekerheid en verwarring.
Je kunt het ook zo zeggen: wanneer je als onderneming met betrekking tot verantwoord ondernemen niet onzeker bent, ben je aan verantwoord ondernemen nog niet toe. Vandaag moeten we het allereerst hebben van creatieve verwarring.
De jongste sessie met ondernemers in De Achterkant van het Gelijk liet dit helder zien. Over rol, positie en verantwoordelijkheid waren de deelnemers het vrij moeiteloos met elkaar eens, maar tegelijk werden persoonlijke morele stellingnamen niet vakkundig ontweken. En soms ontstond er zelfs zoiets als een uitzicht op de radicale consequenties van verantwoord ondernemen .
De banden van de twee vorige uitzendingen heb ik jaren in het onderwijs gebruikt, maar de eerste is inmiddels verouderd, met ‘Dekker van Philips ‘ en ‘Duisenberg van de Rabo’, en de tweede werd door veel studenten én ondernemers niet gepruimd. Met de band van de recente uitzending kunnen managementopleidingen weer jaren vooruit.
Henk van Luijk is filosoof en oud-hoogleraar bedrijfsethiek