In de nieuwe P+ aandacht voor het boek ‘Duurzaam ondernemen waarmaken’ (uitgever: Van Gorcum, 2012)  van auteurs van Royal HaskoningDHV en Erasmus Universiteit Rotterdam dat recent in een Engelse vertaling is verschenen met als titel ‘Managing the Transition to a Sustainable Enteprise’, Earthscan 2013 . 

P+ concentreert zich in de publicatie op de kantelpunten voor duurzaamheid en vraagt zich af: Hoe herkennen we het kantelpunt van duurzaamheid, het moment waarop de langzaam opgebouwde golf van talloze duurzame ontwikkelingen binnen een bedrijf definitief omslaat? P+: stelt: “Wetenschappers weten hier steeds meer over. Rob van Tulder van de Erasmus Universiteit (één van de auteurs) stelt dat die golf nu elk moment aan land kan spoelen. Op welke signalen moeten we dan letten?” Tulder: “De essentie van kantelpunten is niet die van de grote sprong voorwaarts of die van een plotselinge radicale omwenteling, maar juist die van gestage, kleine veranderingen, in de juiste richting”. 

Tulder schrijft in P+: “Je hoort de voorspelling steeds vaker: de verduurzaming van ondernemingen bereikt een ‘kantelpunt’. Vaste bezoekers van de boekhandel op Schiphol zullen daar niet verbaasd over zijn. Al sinds 2001 ligt de bestseller van Malcolm Gladwell vooraan in de schappen: “The Tipping Point: how little things make a big difference”. Gladwell betoogt dat om een kantelpunt te bereiken lang niet altijd grote veranderingen noodzakelijk zijn. Soms kunnen heel kleine factoren een groot verschil maken. Hoogleraar en activist Jan Rotmans betoogt in zijn boek ‘In het oog van de orkaan’ (2012) dat Nederland zich op het kantelpunt van een duurzame samenleving bevindt. Onderzoekers van de Boston Consulting Group ontleenden onlangs aan de resultaten van een grootschalig onderzoek onder ruim 3.000 managers de claim dat het kantelpunt voor duurzaamheid nadert. Hoe kunnen we de juiste signalen oppikken bij welke ondernemingen binnenkort de grote golf omslaat? 

Er is geen gebrek aan belangstelling. Integendeel. In 2009 kreeg de Wageningse hoogleraar aquatische ecologie, Marten Scheffer, zelfs de prestigieuze Spinozaprijs voor zijn werk naar kantelpunten. Zijn onderzoek laat zien dat plotselinge omslagen in complexe systemen zoals het klimaat, de financiële sector, ecosystemen en zelfs het menselijk lichaam (migraine!) vaak voorafgegaan worden door vergelijkbare waarschuwingssignalen. 

Het is het verhaal van het bootje dat langzaam steeds meer wordt volgeladen en daarmee steeds verder uit balans raakt. Voor de passagiers is er ogenschijnlijk nog niets aan de hand, totdat een kleine verstoring het bootje plotseling in één keer doet omslaan. Eenzelfde verstoring in een vorige fase had geen enkel effect. Timing en omstandigheden bepalen de aard van het kantelpunt, niet de omvang van de verstoring. Een parallel met de financiële crisis ligt voor de hand: vlak voor de omwenteling leek er niets aan de hand, tot plotseling een keten van effecten op gang werd gebracht door het faillisement van een enkele bank. Deze redenering wordt ook door klimaatdeskundigen gebruikt. Boodschap: als het verzadigingspunt bereikt is in een slecht opgezet systeem, is een niet meer terug te draaien rampspoed geboren. 

Veel onderzoek naar kantelpunten wordt momenteel gekoppeld aan catastrofes. Kantelpuntdenken floreert op doemscenario’s. De zoektocht is er daarom ook vooral op gericht om te voorspellen waar en wanneer het fout kan gaan. De menselijke geest werkt nu eenmaal het beste onder stress en vanuit negatieve prikkels. 

Of daarmee de juiste insteek genomen worden? Dat valt te betwijfelen. Het kantelpunt-mechanisme werkt namelijk ook andersom: langzaamaan werken aan positieve verandering in plaats van in paniek crisismaatregelen te nemen. Ogenschijnlijk wordt er eerst minder voortgang geboekt dan gewenst. Dat is frustrerend voor de initiatiefnemers, lastig voor de medewerkers en een bron van cynisme voor de ‘watchers’, die soms beginnen over windowdressing. Maar dan… bij het bereiken van de beoogde schaal, blijkt een organisatie ‘zomaar’ een succesvolle transitie te hebben doorgemaakt. De essentie van kantelpunten is niet die van de grote sprong voorwaarts of die van een plotselinge radicale omwenteling, maar juist die van gestage, kleine veranderingen, in de juiste richting. Denk aan de langzame opbouw van een hoge golf, voordat deze aan land spoelt. 

De omslag naar duurzaamheid is bij uitstek een transitieproces waarin negatieve stimuli een rol spelen om het proces op gang te brengen, maar vooral (ook) positieve interventies nodig zijn om het proces echt te laten beklijven. Alle retorica ten spijt lijken bijvoorbeeld de doemscenario’s van de klimaatwetenschappers er niet toe te leiden dat ondernemingen en regeringen echt haast maken met serieuze maatregelen. De belangrijkste uitdaging van transitietrajecten is daarmee om positieve veranderingen op het juiste moment te bewerkstelligen én te laten beklijven. Slecht getimede interventies kunnen een tegenovergesteld effect hebben. Juist als het kantelpunt op komst is.

Kantelpunten zijn kritische punten waardoor het gehele systeem verandert. Ze volgen na een overgangsfase van vaak grote(re) instabiliteit en turbulentie. Een kantelpunt is ook het punt waarop in een transitieproject een nieuw evenwicht wordt behaald. Meestal gebeurt dit wanneer een zekere kritische massa is bereikt. Dat hoeft absoluut geen 100 procent van een markt of product te vertegenwoordigen. 30 Procent tot 40 procent van een markt kan al de doorbraak betekenen. Na het bereiken van deze grens raakt de verspreiding in een stroomversnelling. Andere partijen nemen het voorbeeld over. Positieve kantelpunten kunnen zich zowel intern als extern manifesteren. Op het juiste moment geïntroduceerd kan een (relatief klein) idee of concept, een verdienmodel, zich verspreiden en een niet meer omkeerbare realiteit worden. Op een verkeerd moment geintroduceerd kan het idee ook volledig doodslaan. 

Vorig jaar presenteerde het boek ‘Duurzaam ondernemen waarmaken’ de zoektocht naar de kenmerken van die positieve kantelpunten. Een literatuurscan leverde circa zeventig principes op die in specifieke managementgebieden een fundamentele omslag richting duurzaamheid konden bewerkstelligen. Uitgebreid onderzoek onder twintig Nederlandse duurzaamheidsvoorlopers bevestigde de relevantie van deze kantelpunten. Eigenlijk bleek uit dit onderzoek ook dat het niet volstaat om op een enkel kantelpunt in te zetten. De uitdaging is meerdere kantelpunten tegelijkertijd en in hun onderlinge samenhang aan te pakken. Ook bleek dat dit vrijwel nooit gepaard ging met radicale en plotselinge veranderingen, maar vaak langs kleine stappen van langzame (en vaak moeizame) transformatie werd geïmplementeerd. Externe verandering bracht weliswaar vaak een grote verandering van het management op gang (een negatief kantelpunt), maar dit was nooit voldoende om intern die veranderingen te laten beklijven (het positieve kantelpunt). Tien kantelpunten bleken daarbij het meest relevant. Geen managementgebied kan overgeslagen worden, anders stagneert het proces aan interne tegenstellingen.”

 Bestel de engelse editie van het boek hier online via Bol.Com

Op 10 december a.s. geven de hoofdauteurs Rob van Tulder en Rob van Tilburg een 1-daagse training. Zie hier voor meer informatie.